همسو با جریان رشد و گسترش انواع کتاب‌های خودیاری در برخی از کشورهای جهان، فرهنگ خود روان‌درمانی با کتاب با فاصله یک یا دو ‏دهه پس از غرب و آمریکا، در ایران نیز جایگاهی پیدا کرده و با بالا گرفتن تب کتاب‌های خودیاری روان‌شناختی (‏به ویژه در میان جوانان) روند رو به رشدی داشته است.
‏در مفهوم کلی، کتاب‌درمانی به معنای استفاده از کتاب و مواد خواندنی سودمند برای حل مشکلات ‏جسمی و روان‌شناختی است اما در روان‌پزشکی و روان‌شناسی بالینی، کتاب‌درمانی به عنوان مکمل درمان فرد و ‏راهنمایی برای حل مشکلات شخصی وی شناخته می‌شود که در پوشش یکی از فنون روان‌درمانی، با ‏توصیه درمانگر و به شکلی سازمان‌یافته و هدف‌دار مورد استفاده قرار می‌گیرد.
درمانگران چگونه با استفاده از کتاب‌های روان‌شناختی می‌توانند به مراجعان خود کمک کنند؟
درمانگران از فن کتاب درمانی به‌ویژه در رویکرد‌ «روان‌درمانی‌شناختی» و با هدف آشنا کردن بیمار با نوع مشکل یا اختلالی که ‏دارد، افزایش دانش مربوط به این مشکل یا اختلال (مانند عوامل ایجاد‌کننده یا تشدیدکننده آن، سیر بیماری و ‏پیش‌آگهی) استفاده می‌کنند. آنها همچنین در بسیاری از موارد کتاب‌درمانی را به شکل مستقیم با هدف در اختیار گذاشتن راهبرد‌هایی ‏برای تغییر به بیمار پیشنهاد می‌کنند. در واقع در این شرایط ویژه است که کتاب به عنوان ابزاری برای خود‏درمانی برای بیمار به کار گرفته می‌شود.‏
کتاب‌درمانی چه پیامد‌های مفیدی می‌تواند داشته باشد؟

کتاب‌درمانی به افراد کمک می‌کند مشکلات عاطفی خود را بشناسند و به این ترتیب میزان آگاهی هیجانی آنها افزایش می‌‌یابد.

در بسیاری از کتاب‌های خودیاری ‏معیارهایی برای شناسایی مشکلات در تفکر، احساس و رفتار و نابهنجار بودن افراد آمده است. با توجه به ‏وسعت و گوناگونی بیماری‌های روانی و نشانه‌های آنها، کتاب‌های خودیاری می‌توانند ملاک‌هایی را برای تغییر دیدگاه نسبت به مشکلاتشان یا تا حدودی آگاهی در مورد نوع بیماری‌شان در اختیار افراد قرار دهند.

کتاب‌های خودیاری می‌توانند با افزایش این توانایی‌‏ها به بهداشت روانی افراد کمک کنند: ‏توانایی لذت بردن از زندگی با وجود تمام سختی‌ها و مشکلات احتمالی، توانایی تحمل ناملایمات و حوادث دردناک (مثل مرگ عزیزان) و بازگشت به زندگی معمول پس از ‏گذران یک دوره ناراحتی، توانایی حل مساله برای مشکلاتی که تغییرپذیرند، توانایی پذیرش مشکلاتی که تغییرنا‌پذیرند، ‏توانایی آرامش گرفتن پس از پشت‌سر گذاشتن انواع استرس‌ها، ‏تعادل در تمام جنبه‌های زندگی مانند تعادل در تنها بودن و معاشرت با دیگران، کار و تفریح، خواب و ‏بیداری، استراحت و ورزش و...‏، انعطاف‌پذیری در عقاید، افکار و نگرش‌ها، سعی برای شناخت توانایی‌ها و ویژگی‌های مثبت و منفی خود و تلاش برای رسیدن به خود شکوفایی و پرورش استعداد‌ها و توانایی‌های شخصی...

در برخی از کتاب‌های خودیاری راهکارهایی برای ایجاد یا افزایش احساس احترام به خود و احساس اعتماد به نفس به افراد پیشنهاد می‌شود که بسیاری از آنها می‌توانند در پرورش این احساسات مفید باشند.

در ‏زمینه روابط انسانی، با وجودى که معمولا روابط با دیگران باعث احساس خوشحالى، رضایت، امنیت روانى و ‏عاطفى و پیدایش تعهد و مسوولیت مى‏شود، در این روابط مشکلاتى نیز وجود دارد که باعث ایجاد ‏اصطکاک در روابط مى‏شوند. کتاب‌های خودیاری پیشنهادهایی برای برقراری ارتباطات خوب و کاهش تنش‌‏های ناشی از روابط مشکل‌دار به خوانندگان ارائه می‌دهند.

تحقیقات روان‌شناختی نشان می‌دهند ‏گاهی افکار، نگرش‌ها و باور‌ها ممکن است منفی، غیرمنطقی یا نامعقول و به عبارتی ناکار‌آمد (به دردنخور) ‏باشند. وقتی شناخت افراد این‌گونه باشد، روی رفتارشان تأثیر منفی می‌گذارد و کیفیت زندگی‌شان را کاهش می‌دهد. با کمک گرفتن از کتاب‌هایی در زمینه اصلاح مواردی مانند افکار، باور‌ها، نگرش‌ها و شناخت‌های ‏ناسالم ممکن است بتوان این موارد را شناسایی کرد و آنها را کنار گذاشت.

منظور از تغییرات زندگى، رویدادهایى است که فشار روانى کوتاه‏‌ مدت یا مزمن ایجاد می‌‏کنند. فشارهاى روانى با توجه به‏ شدت، طول مدت و گوناگونی می‌‏توانند تهدیدکننده‏ ‏سلامت جسمانى و روانى اشخاص باشند (مانند: طلاق و ازدواج، از دست دادن شغل، بازنشستگى، ناکامى در رسیدن به اهداف شغلى، شروع به تحصیل در ‏دانشگاه، ترک منزل، مهاجرت، پدر یا مادر شدن، رفتن آخرین فرزند از خانه، مبتلا شدن به انواع بیمارى‏های سخت ‏مثل ایدز، سرطان، آسم و...)
روش خود‌درمانی با کتاب چه فایده‌هایی می‌تواند داشته باشد؟
افزایش نرخ شیوع بیماری‌های ‏روانی از یک سو و کمبود متخصصان مجرب در زمینه بهداشت روانی از سوی دیگر و گران بودن اغلب ‏خدمات با کیفیت مشاوره و روان‌درمانی ضرورت کتاب درمانی را نشان می‌دهد. در بسیاری از کتاب‌های خودیاری در زمینه روان درمانی، ‌یافته‌های روان‌شناسی با ‏زبانی ساده و قابل استفاده برای زندگی روزمره در اختیار خواننده قرار می‌گیرند. نگرش بیشتر مردم نیز به این کتاب‌ها مثبت ‏است. بیماران با خواندن کتاب‌های خود یاری متوجه می‌شوند که در بسیاری از احساس‌ها مانند ‏دیگران هستند و بروز احساس‌ها و عواطف مختلف در آنها عادی است.
محدودیت‌ها و نواقص روش خوددرمانی با کتاب چیست؟
برخی از نویسندگان کتاب‌های خودیاری، مدرک دانشگاهی یا دانش علمی لازم برای نگارش کتاب ‏تخصصی در زمینه روان‌درمانی ندارند. در واقع بسیاری از کتاب‌های «خود روان‌درمانی» یا روان‌شناسی ‏برای عامه را که سالیانه صد‌ها هزار نسخه از آنها در سراسر جهان به فروش می‌رسد، افرادی که ‏تخصصی در زمینه علوم رفتاری ندارند می‌نویسند و فقط با مقاصد تجاری، به چاپ می‌رسند‏. انتخاب موضوع کتاب‌ها هم عمدتا به سلیقه نویسندگانی است که کتاب را تالیف می‌کنند یا ‏مترجمانی که فقط می‌خواهند یک اثر ترجمه کنند و کمتر به نیازهای واقعی مخاطبان توجه می‌شود. ‏ناکافی بودن این روش درمانی در شرایط بحرانی و اضطراری (مثل اختلالات شدید شخصیتی و اقدام به ‏خودکشی.)
تفاوت‌های فرهنگی در به کارگیری کتاب‌های خود‌درمانی ترجمه شده چیست؟
واقعیت این است که کتاب‌های خود روان‌درمانی، اغلب به وسیله نویسندگان غربی و بر اساس مفاهیم فرهنگی و ‏دینی متداول در غرب تالیف شده‌اند. ‏امروزه در نظر گرفتن مسایل فرهنگی در امر مشاوره و روان درمانی، از دغدغه‌های بسیار مهم ‏مشاوران و درمانگران است؛ این در مورد کتاب‌های خود‌درمانی نیز صدق می‌کند. چه بسا اگر به ‏تفاوت‌های فرهنگی در این زمینه دقت نکنیم، روند درمان به بیراهه کشیده شود. ‏یک مفهوم مرتبط در چنین بحثی مفهوم «مشاوره بومی شده» است که به کارگیری یک رویکرد مشاوره‌‏ای با نظر به فرهنگ خاص یک جامعه و امروزه در کشورهای بسیاری متداول است. در کشور ‏ما نیز به ویژه در سال‌های اخیر رویکردهای مشاوره مختلف با بهره‌گیری از تعالیم دینی و آموزه‌های مانوس در ‏فرهنگ ایرانی ارایه شده است و راهنماهای درمانی نیز که مبتنی بر فرهنگ هستند، در این زمینه به نگارش درآمده‌‏اند.

منبع : هفته نامه سلامت

/ج